دوغو دونیاسینین ایلک جومهوریتینین ۱۰۶-جی ایل دؤنومو قوتلو اولسون!
آذربایجان خالق جومهوریتینین ایل دؤنومو ایله باغلی
گونئی آذربایجان میللی قورتولوش پارتیاسینین بیلدیریشی
۲۸ /مای/۱۹۱۸ دا، آذربایجان تورک میللتی سای‌سیز سولاله حاکمیتلرینین آردیندان مودئرن دؤولتچیلیک سیستئمینده ایلک میللی جومهورییتینی اعلان ائتدی. یئر اوزونون ایلک تورک و موسلمان دؤولتی اولان آذربایجان خالق جومهوریتی عین زاماندا دوغونون ایلک دئموکراتیک تمللری اوزرینده قورولان پارلامئنت و حقوق دؤولتی ساییلیر. بیر بیریندن اؤزگون ایجرا، قانون و جزا اوچگئنی اوزرینده قورولموش دئموکراتیک دؤولتچیلیگینین تمللری او زامانا نین و مکانین شرطلرینه گؤره چوخ ایر‌لی لرده اولسا دا، دیرنیشینی بیر آن آخساتمادان بوتون مانعه‌لره قارشی ۲۳ آیلیق عؤمرو ایله آذربایجان تورک میللتینه دؤولتچیلیک گلنه یی باغیشلادی. اونودولماز آدلاری ایله آذربایجان جومهوریه تینین دؤولت تاغیند‌ا سونسوز یاشایاجاق م. ا. رسولزاده باشدا اولماقلا فتحعلی خان خوی‌لو، حسن آغایئو، نسیب یوسیف بی‌لی، خلیل خاص ممدوو، ممدحسن حاجی کیمی یوزلرجه آذربایجان تورک آیدینی اؤزونو و بوتون عائله‌سینی میللتی و دؤولتی اوغروندا قوربان وئردی. اونلار، یئنی سولوخلانمیش روسیا ایمپئریاسینین سؤمورگه چیلیگینه سون قویماق اوچون هئچ چکینمه‌دن پارچالانمیش یوردلارینین قوزئی بؤلوموند‌ه ایستیقلال اعلان ائد‌رک سونسوز قهر‌مانلیق سرگیله‌دیلر. بو دوغو،تورک و موسلمان عالمین‌ده روس بولشوویکینه قارشی ایلک میللی قورتولوش حرکاتی ایدی.
آذربایجان جومهوریتینین اعلان مؤجودیت بیاننامه‌سی ۲۸/مایس/۱۹۱۸- تفلیس
باکی نئچه یؤنلو ایشغال آلتیندا ایدی. ائرمه‌نی سلاحلیلاری قیزیل و آغ روس اوردولاری اؤلکه‌میزین قوزئینی الده ساخلاماق اوچون دریدن-قاپیقدان چیخیردیلار. بو اوزدن م. ا. رسولزاده داواداشلاری ایله بیرلیک‌ده تیفلیس‌ده ایلک بیلدیرینی یا‌دیلار. آرتیق اوخ آیدان چیخمیشدی. گئری آددیمین آنلامی قالمامیشدیر. جومهوریت کاغیذ اوسته دئیل، اوبیئکتیو وارلیغا چئوریلمه‌لی ایدی. بو اوزدن درحال میللی شورا یارانمالی و خالقی اؤز قهرمان اوغوللارینا ایناندیرمالی ایدی. تیفلیس آذربایجانین سورگون کابینه‌سینین ایلک دوراغی اولدو – ۲۸/مای-۱۶/ایون. گنجه گنج آذربایجان جومهوریتینین ایکینجی دوراغی – ۱۷/ ایون/- ۱۷ سئنتیابر. و سونوندا انور پاشا و یئرلی بیرلیکلرین موجادیله‌سیله آزاد اولونموش باکی‌دا جومهورریتین وارلیغی سوردو – ۱۸/سئنتیابر- ۱۹۲۰/ ۲۸ آپرئل.
۱۹۱۹ پاریس باریش کونفرانسیندا آذربایجانین رسمی دؤولت خریته‌سی ۱۱۳۹۰۰ کواترات کیلومتر تورپاق گئنیش‌لیگی ایله بیر چوخ اؤلکه طرفیندن رسمیت قازاندی.
۱۹۱۹-جو ایل پاریس باریش کونفرانسیندا آ.خ.ج خاریجی ایشلر ناظرلیگی ساریندان آذربایجان دؤولت خریته‌سی رسمی سند اولاراق توپلانتیا سونولدو.
آذربایجان خالق جومهوریتینین سرعتله بؤیومه‌سیندن قورخویا دوشن کومونیست بولشئویک دؤولتینین قیزیل اوردوسونون ۲۸ آپرئل ۱۹۲۰ تاریخینده باکیا گیرمه‌سیله آذربایجان خالق جومهوریتینین ۲۱ ایللیک عؤمرونه سون وئریلدی. آنجاق “بیر کره یوکسه‌لن بایراق بیر داها ائنمز!” فلسفه‌سینه نینکی سون قویولمادی، بلکه ۷۱ ایل ایل سونرا م. ا. رسولزاده و داوا آرخاداشلارینین قالدیردیغی بایراق میلیونلار آذربایجان تورکونون قوتسال دؤولتچیلیک موجادیله‌سینین میللی سیمگه‌سی اولاراق گؤیلره یوکسلدی.
پارچالانمیش آذربایجانین یئنیشد‌ن یوخوشا دوغرو سخئمیکا اؤزه تی:
۱- ۱۷۸۳-جو ایل گئورگیئوسک آنلاشماسیندان باشلایاراق، چار ایمپئرییاسینین آذربایجانا یورومه‌سی سرعتلندی. ایلک اؤنجه آذربایجان خانلارینی تورک قاجار دؤولتینه قارشی سیلاحلاندیردی. سونرا ایسه اونلاری اؤزونه باغلاماق اوچون پاول سیسیانووا ماموریت وئردی. سیسیانووون گنجه و بؤیوک چئوره اوغوروندان سونرا، قاراباغ، شکی، شیروان خانلیقلاری گوندمه گلدی. چاریزمین ۲۰ ایللیک ایشغال پلانی آددیم-آددیم آماجینا اولوشموشدو. آرتیق بو خانلیقلارین توپونو آیری-آیری چار ایمپئرییاسینا باغلاماق زامانی چاتمیشدی.
۲- ۱۸۰۵-جی ایل گنجه یاخینلیغیندا یئرلشن کورک چای وادیسی سیسیانوون دیپلوماتیک مرکزی اولموشدور. همین وادیده آذربایجان خانلارینین بیر-بیر چار ایمپئریاسینا تابع اولماسی آیری-آیری باغلانما آندلاشمالاری ایله تاریخه کورکچای آنلاشمالاری آدی ایله کئچمیشدی. همین موقاویله‌لره گؤره، قاراباق، شکی، شیروان خانلیقلاری ایله یانی-سیرا اؤنجه‌دن ایشغال اولموش گنجه خانلیغی بوتونلوکله چار روسیاسینین قارانتی‌سی آلتیندا قاجار تورک دؤولتینه قارشی روس اوردوسونون اؤن جبهه‌سی اولموشدور.
۳- ۱/یانوار/۱۸۱۳-جو ایل گولوستان آنلاشماسی ایله چار روسیانین ظفری بیر باشا قاجار تورک دؤولتینین اوزرینده تثبیتلشدی. کورکچای آنلاشماسینین ترسینه بو سفرکی مقاویله ایکی رسمی دؤولت آراسیندا باغلاندی.
کورکچای آنلاشمالارینی قبول ائتمه‌ین قاجار تورک دؤولتیله روسیا دؤولتی آراسیندا زامان-زامان یئنیشلی یوخوشلو ۸ ایللیک ساواشین سون حلقه‌سی لنکرانین چار طرفیندن ایشغال اولونماسی ایله سون بولموشدور. همین گولوستان موقاویله‌سیندن سونرا آذربایجانین قوزئیی هارداسا بوتونلوکله چار ایمپئرییاسینین ایشغالینا کئچدی. قاجار دؤولتی علاوه اولاراق رسمی شکیلده گورجوستان و داغیستان ایدعالاریندان اوزاقلاشدی. گولوستان آنلاشماسینین آغیر شرطلری آلتیندا آرتیق آذربایجاندا خانلیقلار دؤنه‌می ده بیتمیش اولدو. روسیا بیر باشا آذربایجانین قوزئینی اؤز اوردو منصوبلاری الیله ایداره ائتمه‌یه باشلادی.
۴- ۱۰/فئورال/ ۱۸۲۸-جی ایل تورکمنچای آنلاشماسی آذربایجان بوتؤولویونه وورولان ان آغیر، آجی و داغیدیجی داربا اولدو. ۱۶ ماددنین بوتونو روسیا ساریندان دیکته اولموش، قاجار تورک هئیتینین ایمضاسی ایله تاریخه دوشموش بو تسلیمنامه بلکه ده دونیانین ان آغیر شرط‌لی باریش آنلاشماسی ایدی. گولوستان آنلاشماسینی ایسلاما قارشی باشی آشاغیلیق سایان قانماز دین مرجع‌لرینین قاجارا قارشی جاهاد تهدیدیندن دولایی ایکینجی ساواشا قالخان هارداسا بوتونلوکله آذربایجان تورکلریندن اولوشان قاجار اوردوسو بو کز ۳ ایللیک ساواش سورجینده تبریزی ده الدن وئره‌رک تورکمنچای محالیندا آذربایجانین رسمی شکیلده ایکیه بؤلونمه‌سینه ایمضا آتدی. همین آنلاشمایا گؤره، قیسمن ده اولسا اؤز خانلیغینا حاکم اولان ناخچیوان و باشقا بؤلگه‌لرین ده خانلیقلاری لغو ائدیله‌رک چار دؤولتینین تورپاغلارینا باغلاندی.
۵- ۲۵/اوکتوبر/۱۹۱۷-جی ایلین قیشیندا چار ایمپئرییاسینین عؤمرونه سون قویولدو. ویلادیمیر ایلیچ لینین، لئو تروتسکی کیمی کومونیست و سوسیالیست بیرلشمه‌لری روسیانین یاری کاپیتالیست، یاری فئودالیست سیستئمینه سون قویدولار. روسیانین ایچ چکیشمه‌لری بوتون غیری روس بؤلگه‌لر کیمی قوزئی آذربایجاندا دا اولوملو هاوا یاراتدی. روس ایمپئرییاسینین قابیق دئیشمه‌سیله قافقازدا، تورکوستاند‌ا، بالتیکلرده و فرقلی یئرلرده ایستیقلال سسلری اوجالماغا باشلادی. ۱۹۱۸-جی ایلین باشلاریندا آذربایجان ائرمنیستان و گورجوستان اورتاقلیغیندا ترانس قافقاز جومهوریتی یاراندی. چوخ کئچمه‌دن گورجوستان اوچلوکد‌ن موستقیل اؤزونو جومهوری اعلان ائتدی. ترانس قافقاز اتفاقی داغیلدی.
۶- ۲۸/مای/۱۹۱۸-جی ایلده آذربایجان خالق جومهوریتی وارلیق بیلدیریسینی یایدی. (یوخاری سطیرلر)
۷- ۲۸/آپرئل/۱۹۲۰-جی ایلده بولشئویک قیزیل اوردوسو باکینی ایشغال ائد‌رک موساوات اتفاق حاکمیتینه و آخ ج دؤولتچیلیگینه سون وئردی.
۸- ۱/یانوار/۱۹۹۰ سووئت دؤولتچی‌لیگی ییخیلدی. سووئت دؤولتینین ییخیلماسی ایله کئچمیش‌ده موستقیل دؤولتلر اولموش ۱۴ یئنی چومهوریت یاراندی. روسیا دؤولتی سووئتین واریثی اولاراق ۱۲ فئدئرال موختار بؤلگه‌نین ترکیبینده یئنی ایستاتوس آلدی.
۹- ۲۹/دئکابر/۱۹۹۱-جی ایلینده عوموم خالق رئفرندومدا آذربایجان خالق جومهوریتینین وار‌ثی اولان موستقیل آذربایجان رئسپوبلیکاسی میللتین %۹۵ اویلاماسی ایله اعلان اولوندو. آیلار اؤنجه‌دن باشلایان آکتلارین سونوجو اولاراق همین گونو آذربایجان جومهوریتین یئنی دوغوشو کیمی آدلاندیرماق یالنیش اولماز.
۱۰- ۷/ایون/۱۹۹۲-جی ایلده آذربایجان رئسپوبلیکاسینین ایلک دئموکراتیک پرئزیدئنت سئچکیلرینده ابولفضل ائلچی بئی ۷۱ ایل سونرا موستقیل آذربایجانین م.ا. رسولزادنین آردیندان ایکینجی رسمی دؤولت باشچیسی اولدو.
۱۱- ۳/اوکتیابر/۱۹۹۳-جو ایلده حیدر علیئو ا. ائلچی بئین یئرینه آذربایجان رئسپوبلیکاسینین ۳-جو پرئزیدئنتی اولدو. آذربایجان جومهوریتینین ۳-جو پرئزیدئنتی عؤمرونون سونونا قدر دؤولت باشچیسی اولاراق گؤره وینی یئرینه یئتیردی.
۱۲- ۳۱/اوکتیابر/۲۰۰۳-جو ایلدن مرحوم آتاسینین یئرینه کئچن ایلهام علیئو آذربایجانین ۴-جو پرئزیدئنتی اولاراق جومهوریتین ان مسئولیتلی دؤنه‌مینی رهبرلیک ائدیر. هئچ شوبهه‌سیز کی، ایلهام علیئوین قاراباغین دوشمندن آزاد اولونماسینداکی دانیلماز رولو تارخدن سیلینمه یه جکدیر.
۱۳- ۱۵/دکابر/ ۱۹۲۵-جی ایلده روس و انگیلتره نین ایشبیرلیگی ایله قاجار تورک حاکیمیتین ۷-جی شاهی تختیندن ائندیریلدی. گونئی آزربایجان بوتون میلی وارلیغی ایله فارس دؤولتینین سؤموروسو اولدو. تخمینلره گؤره شو آندا ۴۰ میلیونلوق آزربایجاندا و بیتیشک آنا تورپاقلادان اوزاق دوشن تورک سویلو انسان توپلوم فارسچی ـ شعوبی ملا رئژیمینین آغیر باسقیسی ایله یاشام ساواشی وئرمکده دیر.
گونئین دؤولتچی‌لیگی و بوتوؤو آذربایجانین یئنیدن قورولماسی اومو‌دو ایله!
گونئی آذربایجان میللی قورتولوش پارتیاسی باشقانی ائلدار قاراداغلی
۲۸/مای/۲۰۲۴
